İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİNDE YAZI, DİL VE EDEBİYAT
1.
2.
3.
İlk Türk Devletlerinde Yazı, Dil ve Edebiyat Hakkında
A) İlk Türk Devlerinde Alfabeler
Türkler tarih boyunca birçok alfabe kullanmıştır. Bunun nedeni göçebeyaşam tarzını benimsemeleri ve birçok devletle etkileşim kurmalarıdır. Türklerin kullandığı alfabeler:
Orhun (Köktürk) alfabesi: Köktürkler, Peçenekler, Kırgızlar, Bulgarlar, Kıpçaklar ve Hazarlar tarafından kullanılmıştır.
Uygur alfabesi: Uygurlar, Moğollar ve Karahanlılar kullanmıştır.
Soğd alfabesi: Uygurlular tarafından ticaret ilişkilerinde kullanılmıştır
Kiril alfabesi: Rusya bölgesinde yaşayan Türkler tarafından kullanılmıştır.
Çin alfabesi
Fars alfabesi
Arap alfabesi: Türkler İslam dinini benimsedikten sonra kullanmışlardır
Latin alfabesi: Azerbaycan, Özbekistan, Türkiye ve Kazakistan tarafından kullanılmaktadır.
İbrani alfabesi: Hazarlar tarafından kullanılmıştır
Brahmi
Süryani
Tibet
Mani
Orhun (Köktürk) ve Uygur Alfabeleri
Orhun (Köktürk) alfabesi ile Uygur alfabesi Türkler tarafından hazırlanmış. Yani Orhun (Köktürk) alfabesi ile Uygur alfabesi Türklerin milli alfabeleridir. Orhun (Köktürk) alfabesi daha eski olduğu için Türklerin ilk Milli alfabesidir.
Orhun (Köktürk) ve Uygur alfabelerinin ikisi de sağdan sola yazılmaktadır. Orhun (Köktürk) alfabesi 38 harften Uygur alfabesi ise 18 harften meydana gelmektedir.
Uygur alfabesi Soğd alfabesi geliştirilerek oluşturulmuş.
Moğollar, Uygur alfabesini Uygurlulardan öğrenip resmi yazışmalarında kullanmışlardır.
Not: Orhun ( Köktürk) abideleri, Yenisey yazıtları ve Şine Usu (Moyen Çur) yazıtları Orhun ( Köktürk) alfabesi ile yazılmıştır.
Hatırlatma: Osmanlı devleti Arap alfabesini kullanmıştır, Fakat Türkiye Cumhuriyeti hem Arap hem Latin alfabesini kullanmıştır. ( Türkiye Cumhuriyeti 29 Ekim 1923 tarihinde kurulmuş 1 Kasım 1928 tarihinde Latin alfabesine geçmiştir. Latin alfabesine geçene kadar Arap alfabesini kullanmıştır. )
B) Sözlü Edebiyat Ürünleri
Koşuk: Kopuz (Saz) eşliğinde söylenen şiirlerdir. Bu şiirlerde daha çok savaş, aşk, doğa ve kahramanlık temaları işlenmiştir.
Sagu: Ölenlerin arkasından söylenen ağıtlardır. Genelde Yuğ ismindeki cenaze törenlerinde söylenir.
Sav: Atasözleridir.
Destanlar: Daha çok kahramanlık ve dostluk olaylarının anlatıldığı dilden dile dolaşan hikâyelerdir.
Alper Tunga ve Şu Destanları - İskitlere ait
Oğuz Kağan Destanı - Asya Hun Devletine ait
Bozkurt ve Ergenekon Destanları - Köktürklere ait
Türeyiş ve Göç (Kutlu Dağ) Destanları - Uygur Devletine ait
Sihirli Geyik ve Atilla Destanları - Avrupa Hun Devletine ait
Dede Korkut Destanı – Oğuzlara ait
Manas Destanı – Kırgızlara ait
Şan Kızı Destanı – Bulgarlara ait
Yaratılış Destanı – Altay (Yakut) Türklerine ait
Bazı Türk Destanlarının Konuları
Ergenekon Destanları: Türklerin demir madeni bulunan dağı eritip bulundukları yerden kurtulmalarını anlatır.
Manas Destanı: 400 bin dizeden oluşan Dünyanın en uzun destanıdır. Müslüman Kırgızlarla ile gayrimüslimler arasındaki mücadeleleri konu alır.
Şu Destanı: Büyük İskender ile İskit(Saka) hükümdar Şu arasındaki mücadeleleri anlatır
Oğuz Kağan Destanı: Asya Hun devleti hükümdarı Metehan’ın hayatını anlatmaktadır.
Bozkurt Destanı: Savaşta yenilgiye düşen Köktürklerden bir gencin dişi bir bozkurt tarafından kurtarması ve Türklerin bu Bozkurt ve gençten tekrar türemesini anlatır.
Türeyiş Destanı: Kurtların sahip olduğu ilahi güçler anlatılmaktadır. Türklerde totemizm inancının olduğunu kanıtlar
Göç Destanı: Uyguların yaptığı göçü anlatır
Alper Tunga Destanı: İskitlerin (Sakaların) kağanı Alper Tunga'nın İranlılarla (Perslilerle) yaptığı savaşları anlatır
Türklerin Konu Olduğu Yabancı Destanlar
Nibelungen Destanı: Alman(Cermen) destanı olan Nibelungen destanında Avrupa Hun devlet hükümdarı Atilladan “Etzel “ olarak bahsedilmiştir. Bu destan Hun-Germen mücadelelerini anlatır.
Şehname: İran destanı olan Şehnamede İskit hükümdarı Alper Tunga bu destanda Afrasiyap olarak geçmektedir. Alper Tunga ve Pers (İran) hükümdarı arasındaki mücadeleler anlatılmaktadır. Şehname`yi Firdevsi yazmış daha sonra Gazneli Mahmuda sunmuştur.
İgor Destanı: Kıpçaklar (Kumanlar) ve Ruslar arasındaki savaşları anlatılır
Not: Diğer Yabancı Destanlar: Gılgamış Destanı (Sümerlere ait), İlyada Destanı (Yunanlılara ait), Şinto Destanı (Japonlara ait)
C) Yazılı Edebiyat Ürünleri
Yenisey Yazıtları
9. ya da 10. Yüzyıldan kalma Mezar taşları şeklinde olan bu yazıtlar Kırgızlara aittir. Yenisey Yazıtları Yenisey ırmağının çevresinde bulunmuştur. Yenisey Yazıtlarının bir kısmı Finlandiyalı Türkolog Heikel tarafından okunmuştur.
Orhun Yazıtları (Orhun Abideleri, Köktürk kitabeleri)
Orhun Yazıt Abideleri, Türk tarihine ait ilk yazılı eserdir. (Türk tarihinin okunabilen ilk yazılı eseridir.)
Orhun Yazıtları “Türk” isminin geçtiği yazılı İlk Türkçe belgedir.
Kutluk (II. Köktürk) devletine ait olan Orhun Yazıtları, Köktürk hükümdarı Bilge Kağan, Bilge Kağanın kardeşi Kültigin ve vezir Tonyukuk adına 8. yüzyılda dikilmişlerdir. Tonyukuk ait abide 725 yılında Kül Tigine ait olan abide 732 yılında Bilge Kağan ait olan abide ise 735 yılında dikilmiştir.
Not: İlk Türk yazar ve tarihçi vezir Tonyukuk`tur. (vezir Tonyukuk aynı zamanda Türk tarihinin ilk atamanıdır, yani ilk Tigin eğitmenidir.)
Bilge Kağan ve Kültigine ait yazıtlar Yolluğ (Yollıg) Tigin tarafından yazılmıştır. Vezir Tonyukuk kendi yazıtını kendi yazmıştır.
Orhun Yazıtlarında Kutluk devletinin kuruluşu, Kağanın görevleri, halkın devletle karşılıklı sorumlulukları, Çin-Türk mücadeleleri, Türk devlet yapısı, Türk devlet anlayışı ve kültüründen bahsedilmiştir.
Orhun yazıtları siyasetname ve Nutuk özelliği taşımaktadır. Türk tarihinin İlk siyasetnamesi ve ilk nutkudur.
Orhun yazıtlarında Kağanın halkın gereksinimlerini karşılayacağından bahsedilmesi Köktürklerde sosyal devlet anlayışı olduğunun ispatıdır.
Orhun yazıtları ilk kez İsveçli Subay “Philip Johan von Strahlenberg “tarafından Moğolistan’da Orhun vadisinde bulunmuştur. Bu yazıtlar günümüzde hala Moğolistan’dadır.
Orhun yazıtları Orhunca (Türkçe) ve Çince yazılmıştır (3 tarafı Türkçe 1 tarafı Çince). Orhun yazıtları Yazılırken runik yazı biçimi kullanılmıştır.
Orhun yazıtlarının varlığından ilk kez 18. Yüzyıl da “Tarihi Cihan güşa” isimli eserde bahsedilmiştir. Bu eser “Alaaddin Ata Melik Cüveyni” ye aittir, Kısaca Cüveyni diye bilinmektedir.
1720 senesinde Danimarkalı Messerschmidt Orhun yazıtlarını Avrupalı bilim insanlarına tanıtmıştır.
Orhun yazıtları 1893 senesinde Danimarkalı filolog (dil bilimci) Wilhelm Thomsen tarafından ilk defa çözülüp okunmuştur (Türkolog Vasili Radlof’un yardmıyla). Çözülen ilk kelime “Tengri” olmuştur. Tengri, Tanrı anlamına gelmektedir.
Karabalsagun Yazıtları
9. yüzyılda yazılmış bu yazıtlar Uygur devletinden günümüze kalmıştır. Uyguların Manihaizm dinine geçme süreci anlatılmıştır. Karabalsagun Yazıtları Türkçe, Çince ve Soğd dillerinde yazılmıştır.
Moyen Çur (Şine Usu) Yazıtları
Şine Usu yazıtları, Uygur hükümdarı Moyen Çor tarafından dikilmiştir. Bu yazıtlarda Moyen Çor hükümdarlık dönemi hakkında bilgiler yer almaktadır. Sine – Uşi Yazıtları Köktürk harfleriyle yazılmıştır.
Bugut Yazıtları
Köktürklere ait yazıtlardır.
Taryat (Terhin) Yazıtları ve Sevrey Yazıtı
Uygur devletine ait yazıtlardır.
Codex Cumanicus
Kıpçaklara ait bir sözlüktür. Türkçe, Latince ve Farsça yazılmıştır. İki ciltten oluşan bu sözlük günümüzde İtalya’nın Venedik kentindeki San Marko Kütüphanesinde bulunmaktadır
Madara Kaya Kitabesi
Tuna Bulgarlarına aittir
Uygur devletine ait basılı edebiyat eserleri:
Sekiz Yükmek (Budizmi anlatır)
Irk Bitig
Altun yaruk
Prens Kalyanamkara ve Paramkara Hikâyesi
İlk Türk şair Uygur devletinde yaşamış olan Aprın – Çor Tigin`dir. Şiirlerini bulup yayınlayan Alman Arkeolog Albert Van Le Cog’tur.
Hatırlatma: Uygular kâğıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devletidir.
Not: Türklerde Yaygın eğitim ilk kez Asya Hun devletinde, Örgün eğitim ise ilk kez Uygur devletinde görülmüştür
Not:Türklerle ilgili ilk bilgiler Çin yıllıklarında yer almaktadır.
İlk Türk Devletlerinde Yazı, Dil ve Edebiyat Özeti
Orhun (Köktürk) ve Uygur alfabeleri Türklerin milli alfabeleridir. Koşuk, Kopuz (Saz) eşliğinde söylenen şiirlerdir.
Türklere Ait Önemli Destanlar
Alper Tunga ve Şu - İskitlere ait
Oğuz Kağan - Asya Hun Devletine ait
Bozkurt ve Ergenekon - Köktürklere ait
Türeyiş ve Göç (Kutlu Dağ) - Uygur Devletine ait
Dede Korkut – Oğuzlara ait
Manas – Kırgızlara ait
Şan Kızı – Bulgarlara ait
Orhun abideleri; Köktürklere aittir. Türklere ait en eski milli kaynaktır. Türklere ait ilk siyasetnamedir. Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Türkçe ve Çince yazılmıştır. Bilge Kağan ve Kültiginin anıtlarını Yolluğ Tigin yazmıştır. Anıtları ilk çözen ve okuyan Thomsen`dır. İlk okunana kelime "Tengri" dir.
Yenisey Yazıtları, Kırgızlara aittir. Codex Cumanicus sözlüğü Kıpçaklara aittir. Karabalsagun, Moyen Çur (Şine Usu),Taryat (Terhin) ve Sevrey Yazıtları Uygurlara aittir. Bugut Yazıtları Köktürklere aittir.
İlk Türk şair Uygur devletinde yaşamış olan Aprın – Çor Tigin`dir. İlk Türk yazar ve tarihçi, vezir Tonyukuk`tur
İlk Türk Devletlerinde Yazı, Dil ve Edebiyat Soruları
Soru: Aşağıdakilerden hangileri Türklerin milli alfabesi olarak kabul edilmektedir?
A) Soğd ve Orhun alfabeleri
B) Orhun ve Uygur alfabeleri
C) Arap ve Latin alfabeleri
D) Kiril ve Çin alfabeleri
E) Fars ve Soğd alfabeleri
Çözüm: Orhun(Köktürk), Uygur, Soğd, Kiril, Çin, Fars, Arap, Latin, İbrani, Brahmi, Süryani ve Tibet alfabeleri Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabelerdir. Fakat bunlardan sadece Orhun (Köktürk) ve Uygur alfabeleri Türklerin milli alfabeleridir. Cevap: B
Soru: İslamiyet öncesindeki Türk devletlerine ait birçok Türk destanı vardır. Aşağıdaki destan eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A) Şu destanı - İsitler
B) Ergenekon destanı - Köktürkler
C)Türeyiş destanı -Uygurlar
D) Sihirli Geyik destanı - Avrupa Hun Devleti
E) Manas Destanı – Oğuzlar
Çözüm: Manas destanı Kırgızlara ait bir destandır. Aynı zamanda dünyanın en uzun destanı olarak bilinir. Diğer eşleştirmeler doğru. Cevap: E
Soru: Aşağıdakilerden hangisi Orhun yazıtlarının özelliklerinden biri değildir?
A) Çince ve Türkçe yazılmıştır
B) Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur
C) Çözülen ilk kelime Sü`dur
D) Türk tarihinin İlk nutku ve ilk siyasetnamesidir.
E) Köktürklerde sosyal devlet anlayışı olduğunu ispatlar
Çözüm: Orhun yazıtlarında çözülen ilk kelime Tengri (Tanrı) dır. Cevap: C
Soru: İslamiyet öncesindeki devletlere ait birçok yazılı eser vardır. Aşağıdaki destan eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A) Yenisey Yazıtları - Hazarlar
B) Karabalsagun Yazıtları - Uygurlar
C) Bugut Yazıtları - Köktürkler
D) Moyen Çur (Şine Usu) Yazıtları - Uygurlar
E) Codex Cumanicus - Kıpçaklar
Çözüm: Yenisey Yazıtları Kırgızlara aittir. Cevap: A