İslamiyet öncesi Türk devlerinde birçok inanç sistemi ve din görülmüştür. İslamiyet öncesinde Türklerde görülen inanç sistemleri ve dinler ; Gök Tanrı İnancı (Tengricilik), Totemizm, Şamanizm, Natürizm (Doğalar Kültü – Tabiat Varlıklarına İnanma) ve Animizm (Atalar Kültü), Budizm, Manihaizm, Hıristiyanlık, Musevilik ve İslamiyet’tir. Türklerde birçok din ve inanış görülmesinin nedeni göçebe yaşam tarzından dolayı birçok coğrafyaya göç etmeleri birçok toplumla etkileşim yaşamalarıdır.

Hatırlatma: Türklerde birçok din ve inanışın olması Türklerde insanların özgürce istediği dine inanabilmesi yani dinsel bir hoşgörünün olduğunu kanıtlamaktadır.

Türklerin inandıkları din ve dini inançlar genelde tek tanrılı dinlerdir. ( Gök Tanrı, Hıristiyanlık, Musevilik, İslâmiyet)

İslamiyet öncesi Türk devlerinde din adamları kurultaya ( toy, kengeş) katılmazdı, yani din adamları devlet işlerine karışmazdı. Bu durum ilk Türk devletlerinde Teokratik (dine dayalı) bir yönetim anlayışının olmadığını gösterir. 

Gök Tanrı İnancı (Tengricilik)

Tek tanrılı inanışlardan biri olan Gök Tanrı İnancı Türklerin en önemli ve en çok inanılan inançtır. Gök Tanrı inancında tüm evrenin tüm insanların yaratıcısı ve sahibi olarak “Gök Tanrı” olarak görülmüştür.  İnsanlara hayat veren ve zamanı geldiğinde hayatlarını alan Gök Tanrı’dır. Bu dinin temsilcilerine Kam ve Baksı denilmiştir. Din adamları olan Kamlar ve Baksılar dinin yayılmasında insanlara yol gösterme konusunda çalışmalar yapmışlardır. Gök Tanrı İnancının görüldüğü devletler: Asya Hun Devleti, Avrupa Hun devleti, Köktürk devleti, kutluk devleti, Avarlar, Uygurlar….

Gök tanrı inancında ölümden sonra hayata (ahirete) inanılırdı. Öldükten sonra kötülerin Tamu (cehennem)`ya iyilerin Uçmağ (cennet)’aya gideceğine inanılmaktaydı. Ölümden sonra hayata inanıldığında insanlar atı ve özel eşyaları ile birlikte mezarlara gömülmüştürler.

İslamiyet öncesin Türkler ölen insanlarını Kurgan isminde mezarlara gömmüş, başlarına balballar dikmişlerdi. Ölen insanları için “Yuğ “ isminde cenaze törenleri yapılmış ve “Yuğ aşı” ismindeki cenaze yemekleri yenmiştir.

İslamiyet öncesi Türklerde insanlar mezarlarının başına insan şeklinde küçük heykeller koyarlardı. Koydukları bu heykeller ölen kişinin hayatı boyunca öldürdüğü düşman sayısı kadardı. Hayatında 100 düşman öldürmüşse mezarının başına insan biçiminde 100 küçük heykel koyarlardı. Bu küçük heykellere “Balbal” denmekteydi. Türkler cennette bu balların kendilerine hizmet edeceğine inanmaktaydılar. Bu heykeller taş tan yapılabileceği gibi ağaçlardan da yapılmıştır.

Hatırlatma:Balballar Türk heykel sanatının ilk örnekleridir. Türk heykel sanatı balballarla başlar.

Gök Tanrı İnancında kurban kesme geleneği de vardı.

Köktürklerden günümüze kalan Orhun kitabelerinde (yazıtlarında) çözülen ilk kelime “Tengri “ olmuştur. Tengri, Tanrı anlamına gelmektedir.

İlk Türk devletlerinde Din adamlarının (Kam, Baksı) devlet yönetiminde etkisi olmamasına rağmen "dini anlayışlarının" devlet yönetiminde etkisi olmuştur çünkü Gök tanrı inancında  ülkeyi yönetme yetkisinin Gök Tanrı tarafından Kağanlara verildiğine inanılmaktaydı ( Kut anlayışı). Gök tanrı dininin hükümdarı seçmede etkisi olması da Türklerin dini inançlarının devlet yönetiminde etkisi olduğunu göstermektedir.

Gök Tanrı dininde güneş doğudan doğduğu için doğu tarafı kutsal sayılırdı.

Atalar Kültü (Animizm)

Atalar Kültü inancında Ölen atalarının ruhlarının kendilerini kötülüklerden koruduklarına inanmışlardır. Buda Gök Tanrı dininde olduğu gibi Atalar kültü inancında da ahiret inancı olduğunu göstermektedir.  “Atalar kültü” inancında ölen ataları ve ölen atalarından kalan eşyalar kutsal sayılırdı. Kült, atalardan kalan eşyalar demektir. Atalar kültü inancında ölen atalar için kurbanda kesilirmiş.

Totemizm (Ongunluk, Yer Su)

Türklerde görülen en eski inançtır. Totemizm inancında belirli bitkiler ve hayvanlar(kurt, kartal…) kutsal sayılıp tapılmıştır.

Totemizm de kutsal varlıklara ve hayvanlara “Ongun” denilmiştir.

Kurttan türeyiş efsanesi totemizm inancının varlığını gösterir. Kurt Türklerde kutsal sayılan en önemli hayvandır,

Şamanizm

Şamanizm inancının temsilcileri şamanlar, kamlar ve baksılardır. Şamanlar, kamlar ve baksılar büyü (sihir) yaparlar cinlerle iletişim kurar ve gelecekten haber verirlerdi. Şamanizm inancına göre kötü ve iyi ruhlar bulunmaktadır, insanlar bu ruhlar ile mücadele içindedir. Şamanizm de din adamları büyülerle sihirlerle insanların dertlerine derman olmak amaçlanır.

Doğalar Kültü ( Tabiat Güçlerine İnanma, Natürizm)

Doğalar kültü inancında bazı cansız varlıklar kutsal sayılırdı. Bu kutsak sayılan varlıkların sihirli güçleri olduğuna da inanılmaktaydı. Bu kutsal varlıklar; Ay, güneş, gök, ırmak, dağ, vadi, tepe, kaya, orman, ağaç, yıldırım…

Bu varlıklara “ İduk”, Bu varlıkların sahip oldukların sihirli güçlerinede “yer su” denilmekteydi

İslamiyet Öncesi Türk Devlerindeki Diğer Dinler 

Budizm - Türgişler, Uygurlar

Manihaizm - Uygurlar

Hristiyanlık (Tek tanrılı bir din)- Peçenekler, Uzlar, Avarlar, Macarlar, Bulgarlar, Tuna Bulgarları, Kumanlar

Musevilik (Tek tanrılı bir din) - Hazarlar (Museviliği benimseyen tek Türk devleti)

İslâmiyet (Tek tanrılı bir din) - Karluklar, Oğuzlar, İtil (Volga) Bulgarları

·

Not: Mani dini savaşmayı et yemeği yasaklamıştır. Uygurlar Manihaizm dinine girmeleri ile savaşçı özelliklerini kaybettiler ve yerleşik hayatı benimsediler.

Not: İslam dini, Gök tanrı dinine çok benzediği için Türklerin İslamiyet’i benimsemeleri kolay olmuştur. Gök tanrı ve İslamiyet arasındaki benzerlikler: ikisinde de cennet ve cehennem kavramı olması, ahiret inancı olması, kurban kesme geleneği olması, Tek yaratan olması, din adamların tapma yoktur.

Hatırlatma: İslamiyet’e geçen ilk Türk topluluğu Karluklardır. İslamiyet’e geçen ilk Türk devleti ise İtil Bulgarlarıdır.

İslamiyet öncesi Türk devletlerinde ahiret inancının kanıtları

• Kurganların ( mezarların) oda biçiminde yapılması

• Ölenlerin atı, değerli ve özel eşyaları ile birlikte Kurganlara gömülmesi.

• Kuranların (mezarların) başına yaşamı boyunda öldürdüğü düşman kadar balbal (mezar taşı) dikilmesi. Ahirette, bu balbalların ( öldürdüğü düşmanların) ölen kişiye hizmet edeceği inanılmaktaydı.

• İskitlerde ölülerin mumyalanması

• Tamu (cehennem) ve uçmağ (cennet)’a inanılması

Not: Yuğ (cenaze) törenleri, sagu (ağıt), yuğ aşı (cenaze yemeği), kurultay toplanması, ölenler için yas tutulması, hayvanların kutsal sayılması, iyi ve kötü ruhlara inanılması Ahiret inancını kanıtlamaz.

İslamiyet Öncesine Ait Günümüze Kalmış Bazı Kurganlar (Mezarlar)

Pazırık Kurganı

Hun Türklerine ait olduğu düşünülen Pazırık Kurganı, Altay dağları civarında bulunmuştur. Bu kurgandan Pazırık halısı çıkmıştır. Bu Pazırık halısı dünyanın en eski halısıdır. Bu Pazırık halısı Ermitaj müzesinde sergilenmektedir. (Ermitaj Müzesi Rusya’ya ait “Sankt-Peterburg” şehrinde bulunmaktadır)

Esik Kurganı

Hun Türklerine ait olduğu düşünülen Esik Kurganı Isık gölü çevresinde bulunmuştur.  Isık gölü Kazakistan da bulunmaktadır. Esik Kurganından çıkarılan “Altın elbiseli adam zırhı”  Ermitaj müzesinde sergilenmektedir. (Ermitaj Müzesi Rusya’ya ait “Sankt-Peterburg” şehrinde bulunmaktadır)

Hatırlatma: Türkler İslamiyet’e geçtikten sonra sadece Karakoyunlu ve Akkoyunları devletlerinde Balbal dikme anlayışı devam etmiştir.

Bazı Dini Terimler

Tamu: Cehennem

Uçmağ: Cennet

Tin: Ruh, can

Balbal: Mezar taşı. Ölen kişilerin mezarlarının başına dikilen insan şeklinde küçük heykeller.

Kurgan: Mezar

Yuğ: Cenaze töreni

Yuğ aşı: Yuğ törenlerinde dağıtılan yemekler

Şaman (Kam, Baksı ): Din adamları

Sagu: ölen kişinin ardından yakılan ağıt

Umay: Tanrıça

Eşük: Kefen

Ongun: Kutsal bitki  ya da Kutsal hayvan, Totem

İduk: Kutsal yer

Kült: inanç, din

Manyak: kamların elbiselerine denir

Tapınak: İbadet yeri

Yada taşı: Rüzgarın esmesinde karın ve yağmurun yağmasında etkili olduğuna innanılan kutsal bir taş

Bengütaş: Yazılı anıt (Yazılı abide) 

Stupa:   Mani dininde tapınak, Uygurlar mani dini geçmeleri ile Stupalar yapmışlardır