İslamiyet Öncesi Türk devletlerinde devletin en temel ve küçük yapı taşı Oğuş dur. Oğuş ların bir araya gelmesinden Uruğ, Uruğları bir araya gelmesinden Boy, Boyların bir araya gelmesinden Budun (Bodun) , Budunların (Bodun) bir araya gelmesinden İl (El ) yani Devlet oluşur.

Oğuş: Aile >> Urug: Sülale > > Bod(Boy): Boy > > Budun(Bodun): Millet > > İl(El ): Devlet

Devleti oluşturan Beş Temel Unsur

Uluş: Ülke(Yurt, Vatan)
Kün: Halk, Millet
Oksızlık: Bağımsızlık
Teşkilat
Töre: Kanun

Gök Tanrı inancına göre bir Hükümdarın sahip olduğu Üç Temel Özelliği (Yetkisi)

Kut: Hükümdarın siyasi yetkisidir. İslamiyet öncesi Türk devletlerinde hükümdarlık hakkının Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılmaktaydı. Bu anlayışa ise Kut anlayışı denmiştir. Bu anlayışa göre Devlet hükümdar ve tüm ailesinin ortak malıdır. Kut, babadan oğula kan yoluyla geçmektedir.

Güç (Küç): Gök Tanrı inancına göre tanrının Hükümdar ve ailesine vermiş olduğu askeri yetenek güçtür. Kısaca Bir hükümdarın doğuştan asker olarak doğması diyebiliriz. Hükümdarların savaşlarda ki büyük başarılarının nedeninin bu yetenek olduğuna inanılmıştır.

Ülüş (Pay): Gök Tanrı inancına göre tanrının hükümdar ve ailesine verdiği Ekonomik güçtür. Bir hükümdarın dünyaya geldiğinde ülkeye bereket getirmesidir.

Not: Kut inancında Devletin hükümdar ve tüm ailesinin ortak malı sayılması Veraset sistemini (tahta kimin geçeceği) düzensiz bir duruma getirmiştir. Veraset sisteminin düzensiz bir sistemde olması da taht kavgaları meydana gelmesini sağlamıştır. Taht kavgaları da bazı Türk devletlerinin zayıflayıp kısa sürede yıkılmasına neden olmuştur.

İkili Yönetim Anlayışı

İkili yönetim şekli Türk tarihinde ilk kez Asya Hun Devletinde (Mete Hanın hükümdarlık döneminde ) görülmüştür. İkili Teşkilatlanmada Ülke doğu ve batı olarak iki kısımda yönetilmiştir. İki yönetim Teşkilatlanmasında Ülkenin doğusunu Kağan (Hükümdar) batısını da Kağanın erkek kardeşi Yabgu unvanıyla yönetirdi. Yabgu ülkenin batısını Kağana bağlı bir şekilde yönetmekteydi. Kağanın (Hükümdarın) batıyı değilde doğu tarafı yönetmesinin nedeni güneşin doğudan doğduğu için doğu tarafının kutsal sayılmasıydı. İkili Yönetim tarzı devletin yönetimini kolaylaştırmıştır. Fakat İkili Yönetim bazı Türk devletlerinin yıkılmasına neden olmuştur.

Not: İkili Teşkilatlanma Türk devletinde federal bir yönetim olduğunu kanıtlamaktadır.

Hükümdarlık Unvanları

Han
Hakan
Kağan (Türk devletlerinde en fazla kullanılan unvan)
İdikut (Uygurlarda kullanılmış)
Tanhu (Hunlar tarafından kullanılmıştır)
Şanyü (Hunlar tarafından kullanılmıştır)
İlteber
İlteriş (Bu unvanı Türklerde ilk defa II.Köktürk hakanı Kutluk Kağan kullanmıştır)
Erkin
KülErkin
Ay Tengri (Uygurlarda maniheizm dini etkisiyle kullanılmıştır.)
Kün Tengri (Uygurlarda maniheizm dini etkisiyle kullanılmıştır.)
Yabgu (Temel unvanlardan değildir. Bu unvan, ikili teşkilatlanmada ülkenin batısını yöneten kağanın kardeşi tarafından kullanılırdı.)
İlber
İlig
Kara

Not: İslamiyet öncesi hükümdar Unvanlarının arasın da Sultan, Padişah, Halife, Şah vb. unvanlar yoktur.

Hükümdarlık Sembolleri

Otağ (Çadır)
Örgin (Taht)
Kılıç
Bıçak (Kama )
Yay
Bayrak
Tuğ (Sancak)
Davul (Nevbet)
Kemer (Kur)
Yarlığ (Kağan emri, Buyruk)
Sorguç (Kotuz )
Kamçı (Berge)
Toy (Eğlence, Şölen,Ziyafet)
Ordu

Not: Ok Hükümdarlık Sembolleri arasında değildir. Yalnızca Bağlılık Sembolüdür.

Not: İslamiyet öncesi hükümdarlık Alametleri (Sembolleri) arasın da Para, Hutbe, Cülus, Hilat ve Tıraz Yoktur.

İslamiyet öncesinde devlet başkanının (Hükümdarın) Görevleri

Halkı adaletli bir şekilde yönetmek
Töreyi uygulayarak Devleti töreye göre yönetmek
Töreyi gerektiği vakit değiştirmek
Halkın güvenliğini sağlamak
Halkın huzur ve refahını sağlamak
Kurultay (Toy, meclisi) düzenlemek ve Başkanlığını yapmak
En yüksek mahkemeye başkanlık yaparak Ağır Suçluları cezalandırmak
Halkının yaşayabileceği yeni topraklar fethetmek
Halkı iskân etmek
Vergi toplamak
Asker toplamak
Orduyu kurmak ve Başkomutan olarak Orduyu komuta etmek

Kurultay (Kengeş, Toy, Keneş)

Kurultay İslamiyet öncesi Türk devletlerinde Devletin Tüm önemli işlerinin görüşüldüğü meclistir. Bu mecliste ekonomik, askeri, siyasal, kültürel ve sosyal tüm meseleler konuşulup çözüm bulunmaktaydı. Kurultay senede en az iki üç kez mutlaka toplanırdı.

Kurultayın Hükümdarı seçme (Hanedan üyeleri arasından), Yargılama yapma, Kanun yapma, Hükümdara danışmanlık yapma, Savaşa ve barışa karar verme, vergi koyulmasına kara verme, hayvan ve insan sayı yapma daha birçok görevi vardı.

Kurultay tarafından alınan kararlar herkesi bağlayıcıydı.

İlk Türk devletinde Kurultay daha çok bir danışma meclisi olarak işlev görmüştür. Son karar Kağana aitti. Kağan kimi zaman kurultayın kararlarını uygulamamıştır.

Kurultayın Başkanı Kağan (Hükümdar) dır. Hükümdarın olmadığında kurultaya Aygucı (Devletin veziri) başkanlık yapmaktaydı.

Kurultay Üyeleri: Genel olarak Kağan (Hükümdar), Hatun (Katun), Boy beyleri ve Hanedan üyeleri yer almaktadır. Bunların dışında Tarkan (ordu komutanı), Aygucı (Vezir), Buyruk (Bakan), Tudun (Vergi memuru), Bitikçi (Kâtip), ve Tamgacı (Mühürdar) da yer almaktadır.

Not: Kurultayda Din adamları yer almamıştır. Kurultayda Din adamlarının olmaması İlk Türk devletlerinde Teokratik (dine dayalı) yönetimin olmadığını ispatlamaktadır.

Not: Kurultayda Hatun (Katun) ùn yani Kağanın eşinin yer alması İslamiyet öncesi Türk devletlerinde kadının yönetimde söz sahibi olduğunu kanıtlamaktadır. Hatun (Katun) aynı zamanda Kağan savaşa gittiği zaman devleti kısa süreli yönetir ve elçileri kabul ederdi.

Kurultayın her bir üyesine Toygun denmekteydi. Kurultayda Toygunların (Üyelerin) toplantıda nereye oturacağının belirlenmesine ise Orun denmekteydi.

Hakanın başkanlık ettiği Kurultay haricinde devleti oluşturan her Boyun kendi ufak bir kurultayı da bulunmaktaydı.

Boyların kurultayda yiyeceklerden alacağı paya ülüş denmekteydi.

İlk Türk devletlerdeki Bazı Meclislerin özel isimleri

İhtiyarlar meclisi: Hazarlar

Seçkinler Meclisi: Avrupa Hun Devleti

Komenton Meclisi: Peçenekler

Nazırlar Meclisi: Tamgaçlar

Tirnek Meclisi: Oğuzlarda

Millet Meclisi: Tuna Bulgarları

Halkın Temel Görevleri

Hakana itaat etmek

Vergi vermek

Savaşa Katılmak

Törelere uymak

Devlet Görevlileri ve Bazı Terimler

Hakan (Kağan, Han): Devlet başkanı
Hatun (Katun): Hakanın eşi
Tigin: Hükümdarın erkek çocuğu, Veliaht
Şad: Tiginin Unvan almış halidir
Ayuki: Hükümet (Bakanlar kurulu)
Buyruk: Ayuki Üyesi (Hükümet üyesi), Bakan
Ayguci (Aygucu, Üge): Ülkenin veziri, Hükümetin başı
Yabgu: Kağanın, Devletini batı kısmını yöneten kardeşi
Yargu: Yüksek Mahkeme
Yargucu (Yargucı): Yargıç
Toygun: Kurultay (Meclis) üyesi
Keneşçi: Danışman
Tudun: Vergi memuru, Sivil Vali (Tudun, Vergi memuru anlamına gelirken kesin olmamakla birlikte bazı kaynaklara göre sivil vali anlamına gelmektedir)
Ağılıg: Devlet Hazinesinden sorumlu
Bitikçi (Bitigçi): Yazışmalardan sorumlu, Yazıcı, Kâtip
Tamgacı: Dış ilişkilerden sorumlu, mühürdar
Tilmaç: Tercüman
Tutuk: Askeri Vali
Yarlığ: Hükümdarın emri (buyruğu)
Apa: Sivil yönetici
Ataman (İnal, İnanç): Tiginlerin eğitmeni (öğretmeni)
Bahşi: Öğretmen
Emçi (Otacı) : Doktor
Bedizci: Ressam (Uygurlarda)
İç buyruk: saray memuru, Sarayın işleri ile ilgilenen bakan
Kut: Kağanın ülkeyi yönetme yetkisinin tanrı tarafından verildiğine inanılması
Veraset Sistemi: Devletin hükümdar ve ailesinin ortak malı sayılması
Tarkan: Ordu Komutanı
Kün: Halk
Balık: Şehir
İl: Devlet (barış anlamına da gelmektedir)
Erkin (İlteber): Yüksek devlet memuru, idareci

İletişim

1. Başlık